Nadszedł ostatni miesiąc roku – niektórych smuci fakt, że zima „za pasem”, ale dla wielu amatorów astronomii zimowa aura oznacza czas, gdy panują korzystne warunki do obserwacji nocnego nieba – noce są długie, a przy dobrej pogodzie przejrzystość powietrza sprzyjająca. Warto więc ciepło się ubrać i wyruszyć na odkrywanie Kosmosu 😉
Astronomiczna zima rozpocznie się 21 grudnia, o godz. 10:20 w momencie przesilenia zimowego - wówczas Słońce znajdzie się w zenicie nad Zwrotnikiem Koziorożca. Na półkuli północnej będziemy mieli najkrótszy dzień w roku – na terytorium Polski potrwa średnio 7 godzin i 30 minut. W tym samym czasie półkula południowa będzie cieszyć się początkiem lata i najdłuższym dniem w roku. Dobra wiadomość dla nas jest taka, że od tego momentu dni będą stawały się coraz dłuższe.
Grafiki ukazują moment przesilenia zimowego dla obserwatora na Ziemi oraz z perspektywy Słońca – Słońce „patrzy na Zwrotnik Koziorożca” (Autor: Michał Kata, Planetarium EC1).
Miesiąc rozpocznie nów Księżyca (01.12.), stwarzając korzystne warunki do obserwacji astronomicznych. Na niebie nadal możemy podziwiać planety. Wenus będzie widoczna tuż po zachodzie Słońca nad południowo-zachodnim horyzontem. Wcześnie wieczorem dołączy do niej Saturn, wyłaniający się znad horyzontu południowo-wschodniego. Później w nocy, na wschodzie widoczny będzie Jowisz, a za nim pokaże się Mars. Będzie można też obserwować Neptuna i Urana, ale do tego potrzebny już będzie teleskop.
18 grudnia o godz. 10:16 dojdzie do zakrycia Marsa przez Księżyc, po wschodniej stronie tarczy naszego satelity. Zjawisko będzie można zaobserwować nisko nad północno-zachodnim horyzontem, tuż przed zachodem Księżyca, który nastąpi o godz.10:34. Odkrycie planety nastąpi już pod horyzontem i nie będziemy mogli go obserwować.
Nad naszymi głowami aktualnie króluje asteryzm Trójkąta Zimowego, utworzony przez 3 bardzo jasne gwiazdy – Syriusza w Wielkim Psie, Procjona w Małym Psie i Betelgezę w Orionie. Warto przypomnieć, że to właśnie Syriusz, oddalony od Słońca o zaledwie 8,6 roku świetlnego, to najjaśniejsza gwiazda nocnego nieba. Jego jasność obserwowana to -1,47 magnitudo i podobno w pewnych korzystnych warunkach jest nawet dostrzegalny za dnia.
Jednak najbardziej wypatrywaną gwiazdą w tym miesiącu z pewnością będzie ta, która jako pierwsza zabłyśnie na naszym niebie w Wigilię Bożego Narodzenia. Słońce zajdzie tego dnia ok. godziny 15:35. I tu ciekawostka – pierwszy obiekt, jaki dostrzeżemy na niebie nie będzie gwiazdą. Po zachodzie Słońca najjaśniejszym obiektem będzie Jowisz, widoczny wówczas już wysoko na południowym wschodzie. Z gwiazd pierwszą, jaką będziemy mogli dostrzec w Wigilijny wieczór będzie Kapella w gwiazdozbiorze Woźnicy, a po niej ukażą się Wega, Deneb i Altair.
W tym miesiącu będziemy mogli obserwować dwa roje meteorów. W nocy z 13/14 grudnia spodziewane jest maksimum Geminidów, jednak Księżyc blisko pełni nie będzie ułatwiał obserwacji. Rój ten aktywny jest między 19 listopada a 24 grudnia. Meteory powinny być widoczne już po zachodzie, z radiantem w okolicach gwiazdy Kastor w gwiazdozbiorze Bliźniąt, czyli po wschodniej stronie nieba. Spodziewany ZHR czyli liczba zjawisk na godzinę to około 120.
Ciekawostką jest fakt, że rój ten związany jest (nie jak zwykle ma to miejsce z kometą) nietypowo z planetoidą - (3200) Phaeton, średnicy ok.6 km, która okresowo zbliża się do Słońca. Wówczas rozgrzewa się do temp. powyżej 7500C, co powoduje kruszenie się zawartych w niej skał. Stąd też nazywana jest niekiedy „skalną kometą”, ponieważ w tych temperaturach dochodzi do sublimacji sodu, który tworzy poświatę wokół planetoidy. (3200) Phaeton zaliczany jest do tzw. obiektów NEO (Near-Earth-Objects), okresowo przecinających orbitę Ziemi, które w dalekiej przyszłości mogłyby znaleźć się na kursie kolizyjnym z naszą planetą, stąd są przez cały czas śledzone.
Drugi rój to Ursydy, z radiantem w gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy, którego maksimum wypada 22 grudnia. Jest to słaby rój, wymagający ciemnego nieba, ale jako zjawisko okołobiegunowe może być obserwowany przez całą noc. Spodziewany ZHR to około 10, jednak okresowo w historii okazywało się, że rój ten zaskakiwał obserwatorów swoją aktywnością, w czasach gdy jego macierzysta kometa - 8P/Tuttle przechodziła przez peryhelium.
Przegląd obiektów astronomicznych w tym miesiącu zaczniemy od magicznego stworzenia - mniej znanego gwiazdozbioru Jednorożca. Znajdziemy go na niebie w połowie drogi między Syriuszem a Procjonem. Jednorożec trafił na niebo dzięki Petrusowi Planciusowi, który umieścił go na globusie nieba w 1624 roku. Odnajdziemy go również w Firmamentum Sobiescianum Jana Heweliusza, wydanym w 1690 r.
Mapka przedstawia widok nieba nad południowym horyzontem 15 grudnia o godz. 22.00 – zaznaczono gwiazdy asteryzmu Trójkąta Zimowego oraz położenie gwiazdozbioru Jednorożca (źródło: Digistar 6).
Gwiazdozbiór nie zawiera zbyt jasnych gwiazd, co nie znaczy, że nie są one warte uwagi. Jedna z nich to V838 Monocerotis (V838 Mon), która w styczniu 2002 r. niespodziewanie pojaśniała, osiągając jasność 600 tys. razy większą niż nasze Słońce, stając się na kilka miesięcy najjaśniejszym obiektem w Drodze Mlecznej. Gwiazda ta, oddalona od Ziemi o ok. 20 tys. lat świetlnych, to czerwony superolbrzym, wykazujący podobieństwo do gwiazd nowych, które okresowo zwiększają jasność przez wybuchy termojądrowe na swojej powierzchni. Jednak ze względu na wyjątkowy czerwony kolor V838 Mon wydaje się być inną gwiazdą niż znane wcześniej nowe, a jej natura nie do końca została poznana. Dalsze obserwacje gwiazdy ujawniły tzw. „świetlne echo” gwiazdy, będące rozświetlanymi przez rozchodzące się światło wybuchu warstwami wcześniej odrzuconej przez gwiazdę materii. Najbardziej prawdopodobnym wydaje się wytłumaczenie, że V838 Mon należy do grupy gwiazd zmiennych tzw. nowych czerwonych, powstających w wyniku złączenia dwóch gwiazd w jedną, z charakterystycznym czerwonym kolorem rozbłysku i późniejszą emisją w podczerwieni.
Zmiany V838 Mon i „echa świetlnego” gwiazdy rejestrowane na przestrzeni lat – od grudnia 2002r. do października 2004r. (źródło: NASA/ESA Hubble Space Telescope - domena publiczna).
W gwiazdozbiorze Jednorożca znajdziemy wiele interesujących obiektów tzw. głębokiego nieba. Warto tu wymienić Mgławicę Rozeta, położoną ok. 5200 lat świetlnych od Ziemi. To przepiękna mgławica emisyjna, zawierająca gromadę otwartą NGC 2246. Tworzą ją młode gwiazdy, liczące sobie ok. 4 milionów lat. Zdjęcie tego obiektu w promieniowaniu rentgenowskim, pochodzące z Teleskopu Chandra, ujawnia setki gwiazd rozświetlających centrum mgławicy.
Kompilacja zdjęć Mgławicy Rozeta i NGC 2246 pochodzących z Kosmicznego Teleskopu Chandra (promieniowanie X) oraz z obserwacji w świetle widzialnym pochodzących z Digital Sky Survey i Kitt Peak National Observatory (źródło: X-ray (NASA/CXC/SAO/J. Wang et al.), Optical (DSS & NOAO/AURA/NSF/KPNO 0.9-m/T. Rector et al.)
Innym znanym obiektem jest Mgławica Stożek i jej okolice. Jest to oddalona od nas o ok. 2700 lat świetlnych ciemna mgławica, odkryta w 1785 r. przez Wiliama Herschela.
Wewnątrz tego obszaru znajduje się gromada otwarta NGC 2246, złożona z młodych gwiazd, liczących sobie od 1 do 5 milionów lat, rozświetlających okolicę. Otrzymała ona nazwę Gromada Choinka. W podczerwieni, na zdjęciach z kosmicznego Teleskopu Spitzera widać więcej szczegółów kompleksu. Centralny obszar przez swój kształt nazywany jest przez astronomów „Snowflake Cluster” - Gromada Płatek Śniegu. A całość oglądana „do góry nogami” przypomina, rozjaśnianą przez światełka, świąteczną choinkę z gwiazdą S Monocerotis na czubku i pięknie wpisuje się w przedświąteczny klimat grudnia.
Zdjęcie ciemnej Mgławicy Stożek (u dołu) i Gromady Choinka (powyżej)
(źródło: ESO, CC BY 4.0)
Obraz Gromady Choinka z Teleskopu Spitzera – w centrum widoczna Gromada Płatek Śniegu (źródło: NASA/JPL-Caltech/P.S. Teixeira - Center for Astrophysics, domena publiczna)
Na koniec, z życzeniami wszelkiej pomyślności w nadchodzącym 2025 Roku, zamieszczamy kosmiczną kartkę noworoczną czyli zdjęcie Galaktyki Fajerwerk (NGC 6946), leżącej na pograniczu gwiazdozbiorów Łabędzia i Cefeusza. Znajduje się ona poza Grupą Lokalną i zaliczana jest do Supergromady w Pannie.
W galaktyce tej stwierdzono rekordową liczbę odkrytych supernowych – w latach 1917-2017 odnotowano ich aż 10, podczas gdy w naszej Drodze Mlecznej przypada 1-2 supernowych na stulecie (mimo że nasza galaktyka zawiera dwukrotnie więcej gwiazd). Nazwa galaktyki nie tylko nawiązuje do jej kształtu, ale i uwzględnia jej wybuchowy charakter.
Galaktyka Fajerwerk (NGC6946) (źródło: KPNO/NOIRLab/NSF/AURA/T.A. Rector (University of Alaska Anchorage)/H. Schweiker (WIYN), CC BY 4.0
W Planetaryjnym kalendarium w grudniu warto odnotować kilka rocznic:
01.12.2013 - wystrzelenie chińskiej sondy Chang’e 3
02.12.1995 - początek misji SOHO
04.12.1996 - start misji Mars Pathfinder z łazikiem Sojourner
07.12.1905 - urodził się Gerard Kuiper
07.12.1972 - rozpoczęła się ostatnia jak do tej pory załogowa misja księżycowa - Apollo 17
15.12.1970 - lądowanie sondy Wenera 7 na Wenus
19.12.2013 - rozpoczęła się misja kosmicznej sondy Gaia (ESA)
25.12.1642 - urodził się Isaac Newton
25.12.2021 - wprowadzenie na orbitę Kosmicznego Teleskopu Jamesa Webba
27.12.1571 - urodził się Johannes Kepler
30.12.1924 - Edwin Hubble ogłosił wyniki swoich badań mówiące, że istnieją inne niż DM galaktyki
Autor: Alicja Żarkowska-Szaniawska