Niebo nad nami zmienia się w ciągu rocznego cyklu. Powracają gwiazdozbiory, które rok wcześniej gościły nad naszymi głowami. W marcu zima zbliża się do końca swoich dni. Jej miejsce zajmie ożywiająca przyrodę pora roku – wiosna. Ta astronomiczna w 2023 roku wypadnie 20 marca. Dla miłośników kultury ludowej to okazja do topienia i palenia Marzanny – bogini zimy, która odchodzi. My zachęcamy do spacerów pod gwiazdami i obserwacji nocnego nieba w ciągu tego miesiąca.

Dni stają się coraz dłuższe, choć noc nadal będzie miała nad nimi przewagę przez większość miesiąca. W jego pierwszej połowie, niedługo po zachodzie Słońca będziemy mogli dalej obserwować asteryzm Trójkąta Zimowego, z najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba Syriuszem (w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa). Gwiazdozbiory zimowe coraz szybciej zachodzą a w dalszej części nocy pojawiać się będą te najlepiej widoczne wiosną. Wśród nich charakterystyczny m.in. Lew czy nad nim - Mały Lew.

Warto wspomnieć, że marzec to miesiąc, który zapisał się w historii astronomii jako ten, w którym odkryto pierścienie wokół innych niż Saturn planet. Pierścienie wokół Saturna odkryto w roku 1658. Odkrycie ich przypisuje się to Christiaanowi Huygensowi. Ponad 300 lat należało czekać na odkrycie pierścieni wokół innej planety a dokonał tego 10 marca 1977 zespół astronomów: James L. Elliott, Jessica Mink, Edward W. Dunham. Zidentyfikowano wtedy 9 pierścieni wokół Urana. Kolejne 2 sfotografował Voyager 2 w 1986 roku, a w latach 2003-2005, dzięki obserwacjom teleskopu Hubble’a, odkryto dwa najbardziej zewnętrzne.

źródło: NASA, ESA, A. Simon (GSFC), M.H. Wong (University of California, Berkeley) and the OPAL Team, public domain

credits: NASA, public domain

Kolejnym posiadaczem pierścieni okazał się Jowisz, a odkrycia tego dokonała sonda Voyager 1 w roku 1979. System tych pierścieni jest dużo mniej rozwinięty niż w przypadku dwóch wyżej wymienionych planet. Ich pochodzenie było tajemnicą, aż sonda Galileo, która w latach 1995-2003 orbitowała wokół Jowisza zaobserwowała, że pierścienie te tworzą się z materiału wyrzucanego w kolizjach asteroidów z mniejszymi księżycami, takimi jak Adrastea.

źródło: NASA

Pierścienie odkryto również wokół ostatniej planety Układu Słonecznego - Neptuna. Dokonała tego sonda Voyager 2 w roku 1984. System tych pierścieni, złożony z 5 głównych obszarów, jest podobnie do systemu pierścieni Jowisza, delikatny. Uważa się, że pierścienie te są bardzo młode, młodsze od pierścieni Urana, a zostały utworzone przez jeden z wewnętrznych księżyców, rozerwanych na skutek sił pływowych.

 Źródło: NASA

To jednak nie wszystko jeśli chodzi o pierścienie wokół ciał Układu Słonecznego. Wraz z polepszaniem się zdolności obserwacyjnych udało się zaobserwować takie formy przy znacznie mniejszych ciałach niebieskich. Przekładem jest tutaj planeta karłowata Haumea, u której w 2017 roku odkryto pierścień o 70 km szerokości. To pierwszy obiekt Pasa Kuipera, u którego zaobserwowano takie zjawisko.

źródło : INSTITUTO DE ASTROFÍSICA DE ANDALUCÍA, IAA-CSIC, public domain

Jeszcze mniejszym obiektem, u którego zaobserwowano pierścienie jest planetoida (10199) Chariklo (1997 CU26), orbitująca między Saturnem a Uranem, w grupie planetoid Centaury. Jej średnica to zaledwie około 250 km. Pierwszej obserwacji pierścieni dokonano w 2013 roku dzięki teleskopowi ESO (Europejski Teleskop Południowy). Pochodzenie tego pierścienia nie jest do końca znane i nadal jest przedmiotem badań. Możliwe, że również wiąże się z kosmicznymi kolizjami.

 Autor: ESO/L. Calçada/M. Kornmesser/Nick Risinger (skysurvey.org)

Poznajmy jedną z galaktyk obecnych na marcowym niebie. Jest to obiekt M94, czasami nazywany również galaktyką kocie oko lub oko krokodyla. Odkryta 22 marca 1784 roku przez Pierre’a Mechaina, później do swojego katalogu dodał ją Charles Messier (stąd M94). Położona jest w gwiazdozbiorze Psów Gończych. Należy do aktywnych galaktyk Seyferta, a na fotografii ją przedstawiającej możemy zaobserwować zewnętrzny pierścień, okalający w pewnej odległości jądro. Oczywiście przyczyny takiego stanu są zupełnie inne niż w przypadku Układu Słonecznego. Ten zewnętrzny obszar to miejsce szybkiego tworzenia się gwiazd, dlatego jest znacznie jaśniejszy niż obszary bardziej wewnętrzne. Przy dobrej pogodzie M94 można zaobserwować średnim lub nawet małym teleskopem, a jej widoma jasność to 8,2 magnitudo.

credit:- NOAO/AURA/NSF 

Na koniec zobaczmy obiekty jeszcze dalej położone. W gwiazdozbiorze Lwa możemy znaleźć m.in. słynny Triplet Lwa, ale my spojrzymy na trzy inne galaktyki, wszystkie z katalogu Messiera. Mowa o galaktykach spiralnych M95 i M96 oraz galaktyce eliptycznej M105. Ich powiązanie grawitacyjne powoduje, że zaliczamy je, wraz z kolejnymi ok. 20 mniejszymi do tzw. Grupy M96. To część struktury, którą nazywamy Supergromadą Lokalną, której centrum stanowi Gromada w Pannie. Na peryferiach Supergromady Lokalnej jest i Grupa Lokalna do której z kolei należy nasza Galaktyka – Droga Mleczna.

W 1983 roku dokonano odkrycia ciekawego obiektu. Radioastronomowie zaobserwowali gigantyczną chmurę wodoru (o rozmiarze 650 000 lat świetlnych) otaczającą galaktyki M105 oraz NGC 3384. Początkowo skłaniano się do tezy, że ta międzygalaktyczna materia to pierwotny wodór, z którego rodziły się gwiazdy i galaktyki. Dopiero w XXI wieku naukowcy doszli do wniosku, że uformowanie się tej chmury ma związek z kolizją galaktyki NGC 3384 z M96. Obłok ten, układający się w kształt pętli nosi nazwę Pierścienia Lwa.

 autor : Anttler at English Wikipedia (public domain)

autor : NASA/JPL-Caltech/DSS

Życzymy udanych obserwacji i zapraszamy do nas na pokazy w Planetarium EC1 i Kinie Sferycznym w Centrum Nauki i Techniki EC1.

Obiekty:

Uran, Neptun, Haumea, Chariklo

M94

M95, M96, M105 (grupa galaktyk M96)

Wydarzenia astronomiczne:

2.03 – koniunkcja Jowisza i Wenus – choć największe zbliżenie będzie miało miejsce tuż przed wschodem Słońca to planety te pozostaną blisko siebie do wieczora i dobrym momentem obserwacji ich zbliżenia będzie czas tuż po zachodzie Słońca (tego dnia o 17:23)

7.03 – pełnia
15.03 – trzecia kwadra

19.03 – koniunkcja Księżyca i Saturna

20.03 – równonoc wiosenna o godzinie 22:24

21.03 – nów

29.03 – pierwsza kwadra

autor:

Maciej Ogieniewski